Gazi Mustafa Kemal, CHP’nin kuruluşunu şöyle ifade etmiştir:
“7 Aralık 1922 tarihinde, Ankara basını aracılığı ile “Halk Partisi” adında halkçılık ilkesine dayanan bir siyasal parti kurmak isteğinde olduğumu bildirerek, bu partinin nasıl bir program izlemesi gerektiği üzerinde bütün yurt severlerle bilim adamlarının yardım etmelerini ve katılmalarını dilemiştim. Kimi kişilerin yazılı olarak bildirdikleri düşüncelerden ve halkla yaptığım konuşmalardan çok yararlandım. Sonunda 8 Nisan 1923’te, görüşlerimi dokuz ilkede saptadım. İkinci Büyük Millet Meclisi’nin seçimi sırasında bastırıp yayımladığım bu program, partimizin kuruluşuna temel olmuştur.” (Hatıralarla Karşılaştırmalı NUTUK, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş., 2.Baskı, Ağustos 2020)
8 Nisan 1923 tarihinde Mustafa Kemal’in Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Başkanı olarak yayımladığı Dokuz Umde (İlke) Beyannamesinde yer alan maddeler kısaca şöyleydi:
1- Hâkimiyet kayıtsız şartsız milletindir. Bu değişmez düsturumuzdur.
2- 1 Kasım 1922 kararıyla saltanat kaldırılmıştır. Hâkimiyet Türkiye halkının hakiki temsilcisi Büyük Millet Meclisinin manevi şahsiyetinde toplanmıştır.
3- Memlekette emniyet ve asayişin muhafazası en büyük vazifemizdir.
4- Mahkemelerimizin süratle adaleti dağıtması temin edilecektir.
5- İktisadi kalkınma temin edilecektir.
6- Halkın askerlik müddeti azaltılacaktır.
7- Yedek subayların istikbali temin edilecek, malul gaziler ve emekliler için ayrı bir çalışma yapılacaktır.
8- Memurlar meselesinin tespit ve ikmali, halk işlerinin çabuk neticelenmesi sağlanacaktır.
9- Harap haldeki yerler özel ve kamunun birlikte çalışmasıyla süratle imar edilecektir.
Dokuz Umde (İlke) Beyannamesi aslında bir seçim bildirgesiydi. İlkeler, “Halk Partisi”nin kuruluşuna ve çalışmasına yetti.
9 Eylül 1923 tarihinde Halk Fırka (Parti) tüzüğü onaylandı. 10 Kasım 1924 tarihinde partinin adı resmen Cumhuriyet Halk Fırkası oldu. 10 Mayıs 1931’de gerçekleşen 3. Kurultay’da ise partinin amblemi “altı ok” olarak belirlendi. Cumhuriyetçilik, Halkçılık, Milliyetçilik, Laiklik, Devletçilik, İnkılapçılık… 1935 yılında 4. Kurultay’da partinin ismi “Cumhuriyet Halk Partisi” olarak değiştirildi. Atatürk’ün ölümünden sonra gerçekleşen ilk olağanüstü kurultayda Atatürk “partinin kurucusu ve ebedi başkanı” olarak seçildi. 2023 yılında yüzüncü yılı dolan partinin ilk programı “Dokuz Emde” (İlke) Beyannamesi olarak kabul edilir.
1923 seçimleri, CHP’nin kuruluş sürecinde son basamaktır. Seçim çevrelerinden gelen Müdafaai Hukuk milletvekilleri, 7 Ağustos günü Meclis’te toplandıklarında gündemde tek konu vardır: Kurulacak Halk Fırkası’nın tüzüğünü hazırlamak. Seçimlerden önce hazırlanan 9 Umde (İlke) esas olmak üzere yapılan tüzük (Halk Fırkası Nizamnamesi) 9 Eylül 1923 günü kabul edilmiştir. Bu tarih, CHP’nin kuruluş günüdür.
Halk Fırkası’nın kuruluşunu ve onaylı tüzüğünün sunulduğunu bildirerek gerekli yasal işlemin yapılmasını isteyen dilekçe İçişleri Bakanlığı’na 11 Eylül 1923 tarihinde verilmiştir. Bu dilekçe ile, Anadolu ihtilalinin ilk siyasal partisi resmen belgelenmiştir.
CHP’nin ilk yönetim kurulu üyeleri şunlardır:
“Genel Başkan Gazi Mustafa Kemal Paşa (TBMM Başkanı), Genel Başkan vekili: İsmet Paşa (Başbakan), Genel Sekreter: Recep (Peker), Kütahya Milletvekili, Üyeler: Sabit (Sağıroğlu), Erzurum Milletvekili, Celal (Bayar), İzmir Milletvekili, Cemil (Uybadın), Tekirdağ Milletvekili, Refik (Saydam), İstanbul milletvekili, Saffet (Arıkan), İzmit Milletvekili, Münir Hüsrev (Görele), Erzurum Milletvekili, Kazım Hüsnü Bey, Konya Milletvekili, Zülfü Bey, Diyarbakır Milletvekili. (Hikmet Bilâ, CHP, 1919-2009 Doğan Kitap, 4.Baskı, Kasım 2008).
